دریا؛منبع فراموش‌شده در سیاست آبی کشور

سی نیوز-گزارش تحلیلی-* بحران کم‌آبی در کشورمان ، به‌عنوان یکی از چالش‌های اصلی زیست‌محیطی و توسعه‌ای، تهدیدی جدی برای پایداری اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی کشور است. با وجود دسترسی ایران به دو پهنه آبی بزرگ، یعنی خلیج فارس و دریای عمان در جنوب و دریای کاسپین در شمال، بهره‌برداری از دریا به‌عنوان منبعی پایدار برای تأمین آب در سیاست‌های آبی کشور به حاشیه رانده شده است. فناوری آب‌شیرین‌کن‌ها در مناطق ساحلی مستقر شده، اما این راهکار هنوز نتوانسته مشکل کم‌آبی را به‌طور کامل برطرف کند. این گزارش تحلیلی، دلایل نادیده گرفته شدن ظرفیت دریاها و موانع بهره‌برداری مؤثر از آن‌ها را بررسی کرده و راهکارهایی عملی برای بهبود سیاست‌های آبی کشور ارائه می‌دهد.

محدودیت‌های ظرفیت و توزیع جغرافیایی

آب‌شیرین‌کن‌ها عمدتاً در مناطق ساحلی جنوب، مانند هرمزگان، بوشهر و سیستان و بلوچستان، متمرکز هستند. بر اساس داده‌های وزارت نیرو (1403)، ظرفیت تولید این تأسیسات حدود 0.6 میلیون مترمکعب در روز است که در مقایسه با تقاضای سالانه 100 میلیارد مترمکعبی کشور ناچیز است. تمرکز جغرافیایی این تأسیسات و نبود خطوط انتقال کارآمد، دسترسی به آب شیرین را برای مناطق مرکزی و پرجمعیت مانند تهران، اصفهان و …محدود کرده است. این مسئله نشان‌دهنده غفلت از پتانسیل دریاها برای تأمین آب مناطق غیرساحلی است. برای رفع این مشکل، لازم است برنامه‌ای ملی برای توسعه آب‌شیرین‌کن‌ها در مقیاس بزرگ‌تر تدوین شود و سرمایه‌گذاری در خطوط انتقال بین‌منطقه‌ای افزایش یابد.

هزینه‌های اقتصادی و چالش‌های تأمین انرژی

شیرین‌سازی آب دریا، به‌ویژه از طریق فناوری اسمز معکوس، نیازمند مصرف انرژی بالا (3-5 کیلووات‌ساعت به ازای هر مترمکعب آب تولیدی) است. محدودیت‌های تولید برق در ایران و وابستگی به سوخت‌های فسیلی، تأمین انرژی پایدار برای این تأسیسات را دشوار کرده است. هزینه احداث هر واحد آب‌شیرین‌کن با ظرفیت 100,000 مترمکعب در روز حدود 100-150 میلیون دلار است که با توجه به تحریم‌ها و محدودیت‌های ارزی، توسعه این فناوری را کند کرده است. برای غلبه بر این چالش، استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر مانند خورشیدی و بادی، به‌ویژه در مناطق ساحلی با پتانسیل بالای انرژی خورشیدی، و جذب سرمایه‌گذاری خارجی از طریق مشوق‌های مالیاتی و قراردادهای BOT (ساخت، بهره‌برداری، انتقال) توصیه می‌شود.

چالش‌های زیست‌محیطی و مدیریت شورابه

تولید هر مترمکعب آب شیرین، 1.5-2 مترمکعب شورابه با شوری بالا (تا 70,000 ppm) ایجاد می‌کند که دفع غیراصولی آن به خلیج فارس و دریای عمان، اکوسیستم‌های دریایی را تهدید می‌کند. گزارش‌ها از کاهش تنوع زیستی در سواحل بندرعباس به دلیل دفع شورابه حکایت دارند. این مسئله نشان‌دهنده غفلت از اثرات زیست‌محیطی بهره‌برداری از دریا در سیاست‌های آبی است. برای کاهش این آسیب‌ها، باید از سیستم‌های مدیریت شورابه مانند ZLD (Zero Liquid Discharge) استفاده شود و نظارت دقیق سازمان حفاظت محیط زیست بر دفع پساب‌ها اعمال گردد.

ضعف زیرساخت‌های انتقال و توزیع

شبکه‌های انتقال و توزیع آب در کشوربا تلفات بالا (تا 25% در برخی مناطق) و فرسودگی مواجه‌اند. حتی در مناطقی که آب‌شیرین‌کن‌ها فعال‌اند، نبود خطوط لوله مدرن و سیستم‌های توزیع کارآمد، مانع از دسترسی عادلانه به آب تولیدی دریا می‌شود. برای مثال، آب تولیدی در بندرعباس به‌سختی به مناطق داخلی هرمزگان منتقل می‌شود. نوسازی شبکه‌های انتقال با استفاده از لوله‌های مقاوم به خوردگی و سرمایه‌گذاری در سیستم‌های هوشمند مدیریت توزیع آب می‌تواند این مشکل را حل کند.

ناکارآمدی مدیریت و سیاست‌گذاری

مدیریت منابع آب در کشور با پراکندگی نهادی و نبود هماهنگی بین وزارتخانه‌های نیرو، جهاد کشاورزی و سازمان حفاظت محیط زیست مواجه است. دریا به‌عنوان منبعی پایدار در سیاست‌گذاری‌های کلان آبی کشور مورد توجه کافی قرار نگرفته و برنامه‌ریزی برای توسعه آب‌شیرین‌کن‌ها فاقد چشم‌انداز بلندمدت است. برای بهبود این وضعیت، تشکیل کارگروه ملی مدیریت منابع آب با حضور متخصصان و نمایندگان بخش خصوصی و تدوین نقشه راه 20 ساله برای توسعه پایدار آب‌شیرین‌کن‌ها با تمرکز بر بهره‌برداری از دریاها ضروری است.

وابستگی بیش از حد به منابع سنتی

ایران به منابع آب زیرزمینی (70% از کل تأمین آب) و سدها وابسته است، اما بیش از 50% از آبخوان‌ها در وضعیت بحرانی‌اند (UNESCO, 2023). کاهش بارندگی (حدود 250 میلی‌متر در سال، کمتر از میانگین جهانی) این وابستگی را ناپایدار کرده است. در حالی که دریاها می‌توانند منبعی پایدار برای تأمین آب باشند، غفلت از این ظرفیت و تمرکز بر منابع سنتی، بحران را تشدید کرده است. برای کاهش فشار بر منابع زیرزمینی، باید برنامه‌ای جامع برای جایگزینی تدریجی آن‌ها با آب شیرین‌شده از دریا تدوین شود و مدیریت تقاضا در بخش کشاورزی (مصرف‌کننده 90% آب کشور) بهبود یابد.

دریاها، به‌ویژه خلیج فارس و دریای عمان، منابعی عظیم و پایدار برای رفع بحران کم‌آبی کشورمان هستند، اما در سیاست‌های آبی تدوین شده به حاشیه رانده شده‌اند. محدودیت‌های فنی، اقتصادی، زیست‌محیطی و مدیریتی، مانع بهره‌برداری مؤثر از این ظرفیت شده است. آب‌شیرین‌کن‌ها پتانسیل بالایی برای کاهش این بحران دارند، اما بدون سرمایه‌گذاری کلان، بهبود زیرساخت‌ها، مدیریت زیست‌محیطی مسئولانه و هماهنگی نهادی، این فناوری راه‌حل نهایی نخواهد بود. پیشنهاد می‌شود دولت با همکاری بخش خصوصی و نهادهای بین‌المللی، برنامه‌ای جامع برای توسعه پایدار این فناوری با محوریت بهره‌برداری از دریاها تدوین کند تا دسترسی عادلانه به آب در سراسر کشور تضمین شود.

منابع

1. وزارت نیرو (1403). گزارش سالانه وضعیت منابع آب و تأسیسات آب‌شیرین‌کن در ایران.

2. UNESCO (2023). The United Nations World Water Development Report: Groundwater Status.

3. سازمان حفاظت محیط زیست (1402). گزارش اثرات زیست‌محیطی دفع شورابه آب‌شیرین‌کن‌ها در خلیج فارس.

4. مقالات علمی منتشرشده در حوزه فناوری اسمز معکوس و مدیریت شورابه، نشریات بین‌المللی مانند Desalination Journal (2020-2023).

5. گزارش‌های بانک جهانی (2022). تحلیل اقتصادی توسعه زیرساخت‌های آب در کشورهای در حال توسعه.