تحولات تجارت جهانی و چشم انداز آن

• واحد گردآوری و تحلیل آمارهای اقتصادی معاونت بررسی های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران

مقدمه

توسعه تجارت بین الملل به نحو گسترده ای، به عنوان یکی از اجزای اصلی در دستور کار تمام کشورها قرار گرفته است و گسترش آن امکان بهره گیری از توانمندی های اقتصادی بالقوه را با توجه به مزیت های نسبی موجود و قابل خلق، به وجود می آورد و علائم روشنی را برای سرمایه گذاری در طرح های اقتصادی سودآور و قابل رقابت در عرصه جهانی پدیدار می سازد، لذا از این جهت موجب رشد اقتصادی می گردد. پس از پایان جنگ جهانی دوم، تجارت جهانی رشد سریع تری به خود گرفت؛ به طوری که طی سال های اخیر، رشد تجارت جهانی سریع تر از تولید بوده است. اما بازارهای جهانی همواره در معرض پدیده هایی همانند بحران های مالی، تنش های ژئوپلتیکی، شوک های نفتی و ارزی و مناقشات سیاسی قرار می گیرند که شاخص های اقتصادی را با تغییرات عمده ای مواجه می کند.

 یکی از مهم ترین شاخص های اقتصادی، تجارت بین الملل است که از این بحران ها متاثر می شود. گزارش منتشر شده آنکتاد در دسامبر 2022 چشم انداز مثبتی از آینده تجارت جهانی ارائه نمی دهد. از نگاه این نهاد علیرغم اینکه تجارت جهانی در سال 2022 به سطح 32 هزار میلیارد دلاری می رسد، وجود بحران هایی نظیر تنش در روابط بین کشورها، تداوم شرایط سخت مالی، افزایش قیمت انرژی، رشد نرخ های بهره و پایداری تورم در جهان، منجر به تشدید روند کاهشی تجارت که در نیمه دوم سال 2022 آغاز شده بود، خواهد شد و از آنجایی که اثرات ناهمگونی بر اقتصاد کشورهای مختلف با توجه به درجهی توسعه یافتگی شان خواهد داشت، در این نوشتار سعی شده است با تمرکز بر مناطق جغرافیایی گوناگون، روند تجارت و عوامل موثر بر الگوهای تجارت بین المللی مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

روند تجارت جهانی

بر اساس گزارش منتشر شده توسط آنکتاد، سطح کل تجارت جهانی (کالا و خدمات) مورد انتظار برای سال 2022 به طور بی سابقه‌ای، 32 هزار میلیارد دلار برآورد شده است. تجارت کاال طی سال 2022 ،رشد قابل توجهی داشته است، به طوری که انتظار بر این است که تجارت کالایی به حدود 25 هزار میلیارد دلار برسد که نشان دهنده رشد 10 درصدی نسبت به سال 2021 است. همچنین برآوردهای آنکتاد، گویای 7 هزار میلیارد دلاری شدن تجارت خدمات در سال 2022 است که افزایش 15 درصدی نسبت به سال 2021 را نشان می دهد. این رشد تا حد زیادی به علت رشد بالای نیمه نخست سال 2021 بوده است. طی فصل سوم سال 2022،تجارت کالا نسبت به فصل دوم سال 2022 حدود یک درصد کاهش و تجارت خدمات حدود 3/1 درصد افزایش داشته است. برآوردهای گزارش آنکتاد بیانگر آن است که در فصل چهارم 2022 نیز ارزش تجارت جهانی در هر دو بخش کالا و خدمات با کاهش همراه شده است. با وجود کاهش ارزش تجارت در نیمه دوم سال 2022، حجم تجارت در فصل سوم 2022 افزایش یافته است و انتظار میرود طی فصل چهارم 2022 نیز با افزایش مواجه شود. رشد مثبت حجم تجارت جهانی، نشان دهنده تاب آوری و انعطاف پذیری تقاضای جهانی است. با این وجود، در فصل سوم سال 2022، تجارت در تمام مناطق جغرافیایی به جز شرق آسیا که تاب آوری قابل توجهی از خود نشان داده، کاهش یافته است.

شایان ذکر است، به رغم کاهش ارزش تجارت در نیمه دوم سال 2022، حجم تجارت در فصل سوم 2022 افزایش یافته است و انتظار می رود در فصل چهارم 2022 نیز با افزایش مواجه شود. کاهش ارزش تجارت با توجه به افزایش حجم آن ناشی از کاهش شاخص قیمت کالاهای مبادلاتی بوده است. رشد مثبت حجم تجارت جهانی نشان دهنده تاب آوری و انعطاف پذیری تقاضای جهانی است. با این وجود، در فصل سوم سال 2022 تجارت در تمام مناطق جغرافیایی به جز شرق آسیا که تاب آوری قابل توجهی از خود نشان داده، کاهش یافته است.

تجارت و تورم

 بر اساس گزارش آنکتاد مصرف کنندگان و تولیدکنندگان با افزایش قیمت محصولات وارداتی مواجه خواهند شد. این نوع تورم زمانی رخ می دهد که قیمت برخی کالاها که کالاهای اساسی و تعیین کننده در تولید یا مصرف عمومی در سطح جهانی است، به علت برخی عوامل طبیعی یا تصمیمات سیاسی- اقتصادی افزایش می یابد. افزایش قیمت کالاهای وارداتی بر قیمت های داخلی هم تاثیر می گذارد.

تجارت خارجی از دو مولفه واردات و صادرات تشکیل شده است. واردات با توجه به نوع کالا به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر تورم داخلی اثر می گذارد. برخی از کالاهای وارداتی به صورت مواد اولیه و واسطه ای در تولید کالاهای داخلی مورد استفاده قرار می گیرند و برخی دیگر مستقیماً به مصرف نهایی می رسند. زمانی که قیمت محصولات نهایی وارداتی (کالاهای ساخته شده وارداتی) افزایش یابد، این افزایش قیمت به صورت مستقیم در سطح عمومی قیمت ها (شاخص قیمت مصرف کننده) ظاهر می شود. تاثیر غیرمستقیم، به این صورت است که ابتدا افزایش قیمت مواد اولیه و کالاهای واسطه ای وارداتی به افزایش هزینه تولید منجر می شود و سپس این افزایش قیمت به مصرف کنندگان منتقل می شود. حالت سوم از طریق صادرات صورت می گیرد. زمانی که تقاضا برای کالاهای صادراتی به دلیل افزایش قیمت در خارج از کشور افزایش می یابد، این جریان سبب کاهش احتمالی عرضه کالاهای مذکور در داخل کشور شده و منجر به افزایش قیمت خواهد شد.

عوامل اثر گذار بر چشم انداز تجارت

 بدتر شدن شرایط اقتصادی و افزایش نااطمینانی ها، کندی تجارت در نیمه دوم سال 2022 را در پی داشته است. با این حال کاهش تجارت جهانی، اسمی بوده است؛ چراکه حجم تجارت در طول سال 2022 به افزایش خود ادامه داد که نشانه ای از تاب آوری تقاضای جهانی است. آنکتاد بیان م یکند که بخشی از کاهش ارزش تجارت جهانی در نیمه دوم 2022 به دلیل کاهش قیمت کالاهای اولیه به ویژه انرژی است.در مقابل، قیمت نهاده های واسطه ای که در سطح بین المللی مورد معامله واقع می شوند و همچنین کالاهای مصرفی در همین دوره، به روند افزایشی خود ادامه داده و افزایش نگرانی ها در مورد تداوم تورم جهانی را به همراه داشته است، اما تجارت خدمات، مقاوم تر بوده و ارزش آن در نیمه دوم سال 2022 به روند افزایشی خود ادامه داده است. براساس گزارش آنکتاد، با وجود این که چشم انداز تجارت جهانی همچنان با نااطمینانی همراه است، انتظار می رود روند کاهشی رشد تجارت در سال 2023 تشدید شده و عوامل منفی بر روندهای مثبت برتری داشته باشند. در ادامه، به بررسی عوامل منفی و مثبت اثرگذار بر چشم انداز تجارت پرداخته شده است.

عوامل منفی اثرگذار بر روند تجارت:

• کاهش رشد اقتصادی

 پیش بینی های رشد اقتصادی برای سال 2023 به دلیل قیمت های بالای انرژی، افزایش نرخ های بهره، تورم پایدار در بسیاری از اقتصادها و سرریزهای منفی اقتصاد جهانی ناشی از جنگ در اوکراین، به سمت پایین بازنگری می شوند.

• افزایش قیمت کالاهای تجاری

 انتظار بر این است که تداوم قیمت های بالای انرژی و افزایش مداوم قیمت نهاده های واسطه ای و کالاهای مصرفی، تقاضا برای واردات را کاهش داده و منجر به کاهش حجم تجارت بین المللی شود.

• نگرانی ها پیرامون پایداری بدهی

 حجم بدهی بی سابقه کشورهای جهان و افزایش نرخ بهره، نگرانی های شایان توجهی را در خصوص پایداری بدهی ایجاد می کند. انتظار می رود که تداوم شرایط سخت مالی، فشار بر دولت های دارای بدهی بالا را افزایش داده و آسیب پذیری آنها را تشدید کند و بر سرمایه گذاری ها و جریان های تجارت بین المللی تأثیر منفی بگذارد.

عوامل مثبت اثرگذار بر روند تجارت:

• بهبود در لجستیک تجارت جهان

از منظر آنکتاد، بنادر و شرکتهای کشتیرانی اکنون با چالش های ناشی از همه گیری کووید-19 سازگار شده اند. با وجود آنکه نرخ حمل ونقل کاالا هنوز بالاتر از میانگین قبل از همه گیری است، اما روند آن روبه کاهش است.

• توافق های تجاری؛ درحال به نتیجه رسیدن

در نتیجه اجرای کامل توافقنامه هایی مانند مشارکت اقتصادی جامع منطقه ای و منطقه تجارت آزاد قاره آفریقا و همچنین تعدادی از موافقتنامههای تجاری کوچکتر که طی سالهای اخیر امضا شده اند، تجارت بین المللی با شتاب روبه رو خواهد شد.

• تکامل زنجیره های تامین جهانی

ریسک ها و عدم قطعیت ها برای عملیات زنجیره تامین همچنان بالاست. از سوی دیگر استراتژی های کاهش از جمله تنوع بخشیدن به تامین کنندگان، بازگرداندن بخش هایی از زنجیره تامین به داخل کشورها، تقویت برون سپاری فرامرزی تولید و مشارکت با تامین کنندگان در زنجیره تامین با درنظر گرفتن شرایط ژئوپلتیکی کشورها در ارزیابی ریسک، می تواند بر الگوهای تجارت جهانی در سال آینده تاثیرگذار باشد.

• گذار به سوی اقتصاد جهانی سبزتر

انتظار می رود تلاش ها برای ایجاد یک اقتصاد جهانی سبزتر، تقاضا برای محصولات سازگار با محیط زیست را افزایش داده و در عین حال تقاضا برای کالاهای با مقدار کربن بالا و سوخت های فسیلی را کاهش دهد. این تغییرات در الگوهای تجارت بین المللی منعکس خواهد شد.

روند تجارت در اقتصادهای بزرگ

روند صادرات و واردات برخی از اقتصادهای تجاری بزرگ جهان، الگوی رشد تجارت در فصل سوم 2022 را بیشتر نمایان می کند. همانطور که از جدول 1 نمایان است، طی سال 2022 نسبت به مدت مشابه سال 2021،در میان کشورهای مزبور بیشترین افزایش در صادرات کالا به ترتیب مربوط به کشورهای ایاالت متحده آمریکا (23 درصد) و برزیل (16 درصد) است. در بین این اقتصادها، ژاپن تنها کشوری است که طی فصل سوم 2022 نسبت به مدت مشابه سال 2021، رشد منفی (2 درصد) در صادرات کالا داشته است. با این حال، نرخ های فصلی نشان می دهد که روندهای مثبت برای اکثر اقتصادها در فصل سوم 2022 نسبت به فصل دوم همین سال معکوس شده است. بر اساس گزارش آنکتاد و با اتکا به آمار واردات جدول 1 مشخص می شود، به جز روسیه، تجارت کالا برای همه اقتصادهای بزرگ نسبت به سال گذشته افزایش داشته است. در میان اقتصادهای بزرگ مذکور، بیشترین افزایش و کاهش سالانه واردات (در مقایسه با مدت مشابه سال قبل) به ترتیب مربوط به کشور برزیل (32 درصد) و روسیه  (17) درصد گزارش شده است.

در فصل دوم 2022، تجارت خدمات برای اکثر اقتصادهای بزرگ نسبت به فصل دوم 2021 رشد داشته است. نرخ های رشد فصلی نشان می دهد که روندهای مثبت به طور قابل توجهی در فصل دوم 2022، تضعیف شده است. براساس جدول 2، طی فصل سوم 2022 بیشترین افزایش صادرات خدمات در مقیاس سالانه مربوط به کشورهای برزیل و هندوستان (هردو با 35 درصد) و بیشترین کاهش در صادرات خدمات مربوط به ژاپن (2 درصد) بوده است. همچنین آمار واردات خدمات در میان کشورهای مزبور نشان می دهد که بیشترین افزایش و کاهش واردات خدمات در فصل سوم 2022 در مقیاس سالانه به ترتیب مربوط به کشور برزیل (50 درصد) و ژاپن (9 درصد) بوده است.

روند تجارت منطقه ای در فصل سوم 2022

ارزش تجارت جهانی کالا در کشورهای در حال توسعه و توسعه یافته طی فصل سوم سال 2022 نسبت به مدت مشابه سال قبل به طور قابل توجهی رشد داشته است. تجارت جنوب-جنوب (تجارت بین کشورهای در حال توسعه) در فصل سوم 2022 حدود 13 درصد بیشتر از مدت مشابه سال 2021 بوده است. در فصل سوم 2022 نسبت به سه ماه قبل از آن، تجارت در تمام مناطق جغرافیایی به جز شرق آسیا که انعطاف پذیری قابل توجهی از خود نشان داد، کاهش یافته است. به بیان دیگر اگر اقتصادهای آسیای شرقی از مجموع تجارت جهانی کنار گذاشته شوند، کاهش تجارت کشورهای در حال توسعه قابل توجه اسـت.

همانطور که در شکل 1 نشان داده شده است، طی فصل سوم سال 2022 نسبت به مدت مشابه سال قبل، تجارت کاال در تمام مناطق جغرافیایی، به جز روسیه رشد داشته است. این در حالی است که آمارهای فصلی حاکی از این است که تجارت در همه مناطق جغرافیایی به جز آسیای شرقی که تجارت آن، در سطحی مشابه فصل دوم 2022 باقی مانده، با کاهش روبه رو شده است.

روند تجارت در سطوح بخشی در فصل سوم 2022

براساس گزارش آنکتاد و با توجه به شکل 2 ،درحالی که تجارت در برخی بخش ها مانند پوشاک، مواد شیمیایی و وسایل نقلیه جاده ای افزایش یافته است، ارزش تجارت در فصل سوم 2022 برای چندین بخش از جمله داروسازی، مواد معدنی، تجهیزات ارتباطی و تجهیزات حمل و نقل، کمتر از مدت مشابه سال 2021 بوده است. طبق بررسی های انجام شده، بیشترین رشد در ارزش تجارت در سه فصل سوم سال 2022 نسبت به مدت مشابه سال 2021 ،مربوط به بخش انرژی (62 درصد) ، مواد شیمیایی (11درصد) و وسایل نقلیه جاده ای (11 درصد) بوده است. ارزش تجارت در محصولات مرتبط با انرژی به دلیل تقاضای بالا و افزایش قیمت سوخت های فسیلی، بیشترین رشد را ثبت کرده است. بخش هایی نظیر تجهیزات حمل ونقل (منفی 21 درصد)، تجهیزات ارتباطی (منفی 16 درصد)، مواد معدنی و داروسازی (هردو منفی 13 درصد) نیز بیشترین کاهش در ارزش تجارت را در فصل سوم 2022 نسبت به مدت مشابه سال 2021 ثبت کرده اند. یکی از دلایل مهم تضعیف تجارت در محصولات مرتبط با صنعت حمل ونقل و تجهیزات ارتباطی، تشدید کسری در تراشه ها و نیمه هادی ها است که خطوط مونتاژ را برای محصولاتی که از این ورودی ها استفاده می کنند، محدود کرده است.

بررسی آمارهای فصلی نشان می دهد ارزش تجارت در فصل سوم 2022 در مقایسه با فصل دوم 2022 ،برای اکثر بخش ها کاهش یافته است. بر اساس آمار و اطلاعات آنکتاد، طی فصل سوم 2022 ،بخش فلزات با 9 درصد کاهش نسبت به فصل دوم سال 2022 ،بیشترین کاهش را داشته است. این در حالی است که ارزش تجارت در بخش هایی نظیر پوشاک، تجهیزات ارتباطی و تجهیزات اداری، به طور قابل توجهی افزایش داشته که بیشترین آن مربوط به بخش پوشاک با 15 درصد رشد است. دو گروه کالایی پوشاک و ماشین آلات تنها بخش هایی هستند که تجارت آنها در فصل سوم 2022 هم نسبت به مدت مشابه سال قبل و هم فصل قبل، رشد مثبت داشته که نشان دهنده پویایی تولید و تجارت در این رشته فعالیت ها است.

عملکرد و نوسان صادراتی

آنکتاد به منظور مقایسه وضعیت صادرات در کشورهای جهان، دو شاخص با عنوان « عملکرد صادرات » و « نوسان صادرات» معرفی کرده است. عملکرد صادرات یک شاخص ترکیبی است که شامل نرخ رشد، عملکرد در مقایسه با رقبا و رقابت پذیری در بازارهای بزرگ و پویا است. امتیاز باالتر، نشاندهنده عملکرد صادراتی بهتر است. در عین حال، نوسان صادرات، عملکرد صادرات را طی 6 ماه گذشته مورد بررسی و ارزیابی قرار می دهد تا الگوهای نوسان را شناسایی کند. امتیاز بالاتر آن نشان دهنده آسیب پذیری بالاتر است.

بر اساس آمار منتشر شده، شاخص عملکرد صادراتی ایران در فصل سوم سال 2022 ،معادل 27/0 بوده که در مقایسه با سایر کشورها و به خصوص کشورهای همسایه خود عملکرد ضعیفی داشته است. در میان کشورهای مورد بررسی در نمودار 4 ،شاخص عملکر صادراتی کشورهای کویت (80/0) ، عمان (81/0) ، عربستان سعودی (68/0) و برزیل (63/0) به نسبت بالاتر از سایر کشورها است.

نوسان صادراتی ایران نسبت به کشورهای مورد بررسی بسیار بالا و معادل 13/1 است که علت آن عدم مشارکت فعال ایران در زنجیره ارزش جهانی و عدم تنوع در مقاصد صادراتی و تجاری، صادرات تک محصولی و گرفتار شدن در تله رقم کم صادرات است. پس از ایران نوسان صادراتی کشورهای کویت (70/0) و روسیه (36/0)بالاتر از سایر کشورها بوده است.

تنظیم و بازنشر گزارش: سی نیوز

منبع: معاونت بررسی های اقتصادی اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران

لینک کوتاه: https://seanews.ir/45419