واکاوی ظرفیتهای ایران و روسیه در اتصال ترانزیتی
تعاملات اقتصادی-سیاسی ایران و روسیه به عنوان دو قدرت منطقه‌ای مدام در حال افزایش است، هر دو کشور تحت تحریمهای غرب قرار دارند و رتبه‌‌های اول و دوم تحریمهای آمریکا و غرب، به روسیه و ایران اختصاص یافته است اما این دو قدرت منطقه‌ای به رفع تحریمها برای رشد اقتصادی چشم ندوخته‌اند و تلاش می‌کنند روز به روز با افزایش تعاملات اقتصادی با دنیا، قدرت برتر خود را در ابعاد مختلف اقتصادی و سیاسی نشان دهند و به دنیا بفهمانند دوره کدخدامنشی آمریکا به پایان رسیده است.
در همین راستا بود که برنامه‌ریزی برای حذف تدریجی دلار از مبادلات اقتصادی دو کشور و خنثی‌سازی پایه‌های تحریم ایران و روسیه با پیمان پولی دوجانبه یکی از موارد مهمی است که در دستور کار دو طرف قرار گرفته است؛ 28 تیر بود که نماد معاملاتی جفت ارز ریال-روبل در بازار متشکل ارزی ایران در بانک مرکزی گشایش یافت که سهم مهمی در توسعه روابط تجاری دو کشور ایران و روسیه خواهد داشت.
در بازار متشکل ارزی قرار است صادرکنندگان ایرانی که به روسیه کالا صادر می‌کنند و روبل به دست می‌آورند بتوانند ارز صادراتی خود را به نرخ توافقی در بازار متشکل ارزی ارائه کنند، از طرف دیگر، متقاضیان این ارز بتوانند ارز مورد نیاز خود را از این بازار تهیه کنند.
28 تیر امسال رئیسجمهور روسیه به ایران آمد و با مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله خامنه‌ای، دیدار و گفت‌‌وگو کرد؛ در این دیدار یکی از مواردی که مورد تأکید قرار گرفت، موضوع توسعه ترانزیت بین ایران و روسیه و فعال‌سازی کریدور شمال-جنوب بود.
در این دیدار، مقام معظم رهبری در بخشی از سخنانشان با تأیید سخنان رئیسجمهور روسیه درباره ضرورت راهاندازی خط‌آهن رشت- آستارا، این کار را موجب تکمیل خطِ حمل ونقلِ شمال- جنوب و به نفع هر دو کشور دانستند.
بنابراین گزارش تکمیل خطِ حمل ونقلِ شمال- جنوب و راهاندازی خط‌آهن رشت-آستارا که مورد تأکید رهبر انقلاب نیز قرار گرفته است، تأثیرات بسزایی در توسعه ترانزیت دو کشور ایران و روسیه دارد.
هم ایران و هم روسیه به کریدور شمال – جنوب نیازمندند که البته نوع این نیاز متفاوت است، ایران به عنوان یک انتفاع اقتصادی و ارتقای جایگاه ژئوپلتیکی خود به این کریدور نگاه می‌کند ولی نیاز روسیه یک نیاز حیاتی است به طوری که اگر شریان‌های حیاتی روسیه به سمت اروپا مسدود شود و همچنین به بقیه نقاط جهان تنها راه تنفس روسیه برای دسترسی به بسیاری از مناطق جهان ایران خواهد بود و روس‌ها از نظر راهبردی به کریدور شمال – جنوب نیازمندتر هستند، اگر این کریدور نباشد ایران در شرایط جنگ هم دسترسی گسترده‌ای به آب‌های آزاد بین‌المللی و اقیانوس هند دارد و کارهای خود را پیش می‌برد اما دسترسی روس‌ها به خیلی جاها بسته می‌شود و از این جهت برای روس‌ها مشکل جدی رخ می‌دهد و به همین دلیل آنها نیازمندتر هستند.
این را علی ضیایی، کارشناس اقتصاد حمل و نقل و ترانزیت در گفت‌‌وگو با فارس می‌گوید؛ برای بررسی بیشتر مزیت‌‌های کریدور ریلی شمال-جنوب که خط‌آهن رشت-آستارا هم بخشی از حلقه مفقوده این کریدور است، گفت‌وگویی با ضیائی داشتیم که در ادامه می‌‌خوانید.
* چرا کریدور شمال-جنوب در سنوات گذشته فعال نشد
فارس: پس از سفر پوتین به ایران و دیدار وی با مقام معظم رهبری، رهبر انقلاب در بخشی از سخنانشان بر تکمیل خطِ حمل ونقلِ شمال- جنوب و راهاندازی خط‌آهن رشت-آستارا تأکید کردند، کریدور ریلی شمال-جنوب یکی از مهمترین کریدورهای ترانزیتی کشور و منطقه است، تاکنون چه میزان به فعال بودن این کریدور استراتژیک و جذب صاحبان کالا، توجه شده است؟
ضیایی: کریدور ریلی شمال – جنوب یک بحث مهم راهبردی بین ایران، روسیه و چند کشور دیگر است اما تا چند وقت پیش کاملاً مغفول مانده بود و همه نسبت به آن غفلت می‌ورزیدند، تا حدود 2 الی 3 سال پیش ایران نسبت به ترانزیت دغدغه‌ای نداشت و روسیه هم تمرکز ترانزیتی خود را بر کریدور شرق – غرب گذاشته بود و به کریدور شمال – جنوب توجهی نداشت چون خودش از کریدور شرق منتفع می‌شد و مشتری آن کریدور است و از آن طرف کشورهای واسط نظیر آذربایجان به کریدور شمال – جنوب توجه نداشتند و تمرکز خود را به کریدور چین – اروپا گذاشته بودند.
فارس: این کریدور چه مزیت‌‌هایی برای ایران و روسیه دارد و چرا تاکنون مورد کم‌توجهی بود؟
ضیایی: هم ایران و هم روسیه به کریدور شمال – جنوب نیازمندند که البته نوع این نیاز متفاوت است. ایران به عنوان یک انتفاع اقتصادی و ارتقای جایگاه ژئوپلتیکی خود به این کریدور نگاه می‌کند ولی نیاز روسیه به این کریدور یک نیاز حیاتی است به طوری که اگر شریان‌های حیاتی روسیه به سمت اروپا و همچنین به بقیه نقاط جهان مسدود شود، تنها راه تنفس روسیه برای دسترسی به بسیاری از مناطق جهان، ایران خواهد بود و روس‌ها از نظر راهبردی به کریدور شمال – جنوب نیازمندتر هستند؛ اگر این کریدور نباشد ایران در هر شرایطی دسترسی گسترده‌ای به آب‌های آزاد بین‌المللی و اقیانوس هند دارد و کارهای خود را پیش می‌برد اما در نبود کریدور شمال-جنوب دسترسی روس‌ها به خیلی جاها بسته می‌شود و از این جهت برای روس‌ها مشکل جدی رخ می‌دهد و به همین دلیل آنها نیازمندتر هستند.
فارس: با این وجود چرا این کریدور کمتر از سوی روس‌ها پیش از این مورد توجه بود؟
ضیایی: ببینید هر دو کشور بابت بی‌توجهی به کریدور ترانزیتی شمال – جنوب تاکنون اشتباه می‌کردند، ایران از همان سال 2000 میلادی که این کریدور بین‌المللی شمال – جنوب امضا شد چون متکی به نفت بود، توجهی به آن نداشت و پس از آن هم معطل مذاکره و رفع تحریم بود و چندان به راه‌های درآمدی دیگری فکر نمی‌کرد، اما حدود دو سال است که بحث ترانزیت در کشورمان مورد توجه قرار گرفته است.
از طرف دیگر روس‌ها هم در گذشته با بی‌تفاوتی نسبت به این کریدور برخورد می‌کردند، با وقوع جنگ روسیه و اوکراین و تحریمهای روسیه، این کشور در حال حاضر برای بحث کشتیرانی تجاری خود و پهلوگیری کشتی‌ها به خاطر تحریمهای سنگین، دچار مشکل شده است؛ تا قبل از جنگ اوکراین، ایران در رتبه اول تحریمهای دنیا بود اما دو هفته بعد از جنگ اوکراین، روسیه جای ما را در رتبه اول تحریمها گرفت و تحریمهای بسیار سنگین علیه آنها اعمال شد بدین ترتیب کریدور شرق – غرب روسیه دچار مشکل شد، شرکت‌های اروپایی و چینی سطح تعاملات خود را در کریدور شرق – غرب با روسیه افزایش ندادند و برخی شرکت‌ها هم حتی تعاملات خود را متوقف کردند و پس از تحریم کشتیرانی روسیه، مشکلات این کشور بیشتر شد حتی برای فروش نفت و نفتکش‌هایی که نفت روسیه را حمل می‌کردند؛ شرکت‌های نفتکش چینی هم به این تحریمها پیوستند و روز مبادایی که باید روسیه از قبل به آن فکر می‌کرد به وجود آمد بدون آنکه روسیه از قبل تدبیری کرده باشد، البته این کریدور و فعال‌سازی آن برای ما هم به دلیل جذابیت مالی آن این مسیر دارای مزیت است که از شروع دولت سیزدهم مورد توجه خاص قرار گرفت.
* کریدور شمال-جنوب برای ایران و روسیه راهبردی-اقتصادی است
فارس: مزیت‌‌های اقتصادی کریدور ترانزیتی شمال-جنوب برای ایران و روسیه چیست؟
ضیایی: دغدغه‌ای که در حال حاضر برای کریدور شمال – جنوب ایجاد شده است مناسب است، از سال‌ها پیش خصوصاً سفر آقای ولایتی به روسیه این مباحث و فعال‌سازی کریدور شمال – جنوب مطرح شد، در سفر آقای قالیباف رئیس مجلس به روسیه هم مجدداً این کریدور مطرح شد اما به اجرا نرسید، ولی ظرفیت تقاضای این کریدور طبق برآوردها بالای 30 میلیون تن تقاضای روسیه و کشورهای CIS و اوکراین است و این ظرفیت بیشتر هم خواهد شد.
امروز که ایران و روسیه برای تکمیل کریدور شمال – جنوب به تکاپو افتاده‌اند دیر نیست و می‌توان تعاملات اقتصادی خیلی خوبی را رقم زد و تعاملات راهبردی و سیاسی مناسبی داشت. این کریدور فقط اقتصادی نیست بلکه راهبردی است و می‌تواند کاملاً ایران و روسیه را از نظر راهبردی و اقتصادی به یکدیگر وابسته کند و تعاملات و تناسبات ایران و روسیه را در سطوح مختلف افزایش دهد و به سطوح مختلف تعمیم دهد زیرا صادرات خدمات حمل و نقل است که به همه سطوح تجارت مرتبط می‌شود. ما اگر فقط یک کالا را در نظر بگیریم، صادرات آن کالا فقط می‌تواند به نزدیک شدن دو کشور بینجامد. اما حمل و نقل چون همه کالاها را در بر می‌گیرد می‌تواند سطح در هم تنیدگی اقتصادی و راهبردی و سیاسی را بالا ببرد و از این جهت بسیار حائز اهمیت است.
* پنج مسیر برای اتصال روسیه به ایران؛ چهار ریلی و یک دریایی
فارس: ایران و روسیه به لحاظ همجواری ظرفیتهای زیادی بابت اتصال ترانزیتی از طریق شمال ایران دارند، بهترین مسیر اتصال ترانزیتی ایران و روسیه را کدام مسیر می‌دانید؟
ضیایی: روسیه برای آنکه بتواند از طریق ریلی به ایران متصل شود پنج راه دارد که شامل مرز سرخس – ترکمنستان، مرز اینچه‌برون، مسیر دریای خزر و راه‌آهن رشت – آستارا است؛ البته گزینه دیگری هم مطرح است که مرز جلفا نام دارد و اینها راه‌های ارتباطی ایران و روسیه است که غیر از دریای خزر که ترکیبی محسوب می‌شود، بقیه ریلی است.
اگر بخواهیم مسیر اتصال روسیه و ایران را در سمت شرق دریای خزر بررسی کنیم، در این مسیر کشورهای ترکمنستان، قزاقستان و حتی ازبکستان در برخی مواقع، کشورهای واسطه هستند که این موضوع هزینه ترانزیت را بالا می‌برد.
اگر بخواهیم از مرز اینچه‌برون عبور کنیم خط آهن گرمسار – اینچه‌برون این ظرفیت را ندارد و سرمایه‌گذاری روی این خط هم کاملاً اشتباه است مثلا اینکه برقی‌سازی راه‌آهن گرمسار – اینچه‌برون مطرح می‌شود یک پروژه کاملاً غیرقابل توجیه است و اگر بیش از یک میلیارد یورو هم برای ارتقای این خط هزینه شود چندان نمی‌تواند ظرفیت خاصی را اضافه کند، پس نباید به خط آهن گرمسار – اینچه‌برون هم فکر کنیم.
همچنین مسیر ریلی سرخس هم دور است و به مراکز جمعیتی روسیه چندان نزدیک نیست.
* بهترین مسیر اتصال ترانزیتی ریلی ایران و روسیه غرب خزر است
ضیایی: ما اگر بخواهیم به روسیه متصل شویم باید از سمت غرب دریای خزر وصل شویم، پیش‌بینی می‌شود اگر تعاملات ترانزیتی ایران، روسیه و CIS به سطح بالایی برسد، کریدور کشتیرانی دریای خزر و غرب دریای خزر جایگاه اول را خواهد داشت زیرا محدودیت‌های راه‌آهن و محدودیت‌های مرسوم را ندارد.
غرب خزر اصلی‌ترین گزینه ایران و روسیه برای کریدور شمال – جنوب است. بدان دلیل که اولاً غرب دریای خزر کشورهای واسط کمتری دارد و فقط آذربایجان در این بین قرار دارد، در حالی که در شرق دریای خزر هم ازبکستان و هم ترکمنستان را داریم در نتیجه هزینه ترانزیت ما در غرب دریای خزر کمتر از شرق دریای خزر است، دوماً اینکه به لحاظ تمرکز جمعیت روسیه مسیر کریدور ترانزیتی غرب خزر کوتاه‌تر است و هزینه ترانزیت را کاهش می‌دهد و بازار ترانزیت ایران را قوت می‌دهد ضمن آنکه برای روس‌ها با صرفه‌تر است.
حال در غرب خزر، احداث راه‌آهن رشت – آستارا و مرز جلفا مطرح است. آنچه مورد توجه مسئولان ایران و روسیه است، راه‌آهن رشت – آستارا است. این مسیر، راه‌آهنی گران‌قیمت است زیرا هزینه تملک اراضی در آن مناطق بالا است ضمن آنکه عوارض زمین از نظر مکانیک خاک، هزینه اجرا را افزایش می‌دهد. البته در مقابل، منافعی که می‌تواند این خط برای ایران و روسیه داشته باشد، همه این هزینه‌ها را پوشش می‌دهد.
* وزارت راه اولویت خود را در توسعه ریلی بر تکمیل خط‌آهن رشت-آستارا قرار دهد
فارس: پس وزارت راه و شهرسازی باید اولویت خود را در توسعه ریلی بر تکمیل خط‌آهن رشت-آستارا قرار دهد؟
ضیایی: بله، حتما، با توجه به فرمایشات اخیر مقام معظم رهبری به رئیس جمهور روسیه و تأیید این خط ریلی، در حال حاضر نیاز است که کشور تمرکز خود را برای احداث خط آهن رشت – آستارا بگذارد، فقط روسیه نیست که منتظر تکمیل این خط ریلی است بلکه بسیاری از کشورها منتظر احداث این خط ریلی هستند چون منافع آن به بسیاری از کشورها و خصوصاً ایران می‌رسد اما متأسفانه به دلایلی تاکنون این خط آهن تکمیل نشده است.
حتی کشور روسیه اعلام آمادگی کرده است که این خط را احداث کند و ما باید از این فرصت استفاده کنیم و در قالب یک تفاهم و قرارداد برابر و متوازن که منافع ایران زیر سؤال نرود از ظرفیت روسیه استفاده کنیم تا این خط آهن هرچه سریع‌تر تکمیل شود.
* ایران و روسیه باید فعال‌سازی مجدد راه‌آهن جلفا را دنبال کنند
ضیایی: نکته دیگری که درباره کریدور شمال – جنوب وجود دارد، خط منطقه جلفا است، اگر ایران و روسیه می‌خواهند واقعاً به یکدیگر متصل شوند و در بحث ترانزیت عزم جدی دارند، باید یک پروژه دیپلماتیک مشترک برای بازگشایی راه‌آهن جلفا تعریف کنند.
ما از مرز جلفا به شوروی سابق متصل بودیم پس از فروپاشی شوروی، این خط قسمتی در خاک ارمنستان و قسمتی در خاک جمهوری آذربایجان قرار گرفت و این کشورها پس از درگیری‌ها، راه‌آهن را به روی یکدیگر بستند در نتیجه کریدور از کار افتاد، اگر روسیه در بحث کریدور شمال – جنوب جدی است ضرورت دارد با ایران همکاری کند تا این خط بازگشایی شود.
خط راه آهن رشت – آستارا راه‌آهنی گران‌قیمت خواهد بود و احداث آن هم سخت و زمانبر است اما راه‌آهن جلفا در حال حاضر وجود دارد و قابل استفاده است و فقط نیازمند روسازی، بهسازی و بازسازی است، اگر روس‌ها بخواهند می‌توانند این خط را در مدت زمان کوتاهی از طریق دیپلماتیک باز کنند خصوصاً اینکه تقارب نظری در سفر پوتین به ایران در موضوع قفقاز ایجاد شد و دو کشور مواضع همدیگر را در بحث قفقاز تأیید کردند و این می‌تواند شروعی برای همکاری ایران و روسیه در قفقاز باشد. پیش از این تقارب نظرات دو طرف در این‌باره وجود نداشت اما امروز می‌تواند موقعیت مناسبی باشد که در قفقاز پروژه دیپلماتیک مشترک تعریف شود و ایران و روسیه به بحث بازکردن کریدور ترانزیتی از این منطقه اقدام کنند.
فارس: پس پیشنهاد شما ابتدا بازسازی و فعال‌سازی راه‌آهن جلفا در حوزه قفقاز و سپس تکمیل راه‌آهن رشت_آستارا است؟
ضیایی: بله؛ این موضوع گزینه مهم‌تر و سهل‌الوصول‌تری است و دو کشور باید به آن توجه کنند و اگر بخواهیم کریدور ترانزیتی به سرعت به سمت روسیه باز شود باید اولویت اول ما اتصال جلفا باشد و همزمان احداث راه‌آهن رشت – آستارا با قوت دنبال شود و ما در هم در خزر به دنبال تقویت ارتباطات لجستیکی دو طرف باشیم تا بتوانیم در کوتاه‌مدت از طریق راه‌آهن جلفا و در بلندمدت از طریق خزر و راه‌آهن رشت – آستارا، تعاملات تجاری و ترانزیتی ایران و روسیه را گسترش دهیم.
نظرات بسته شده است.